Մի քանի տող Խոջալլու բնակավայրի պատմությունից

Այն, որ Խոջալլուն հին բնակավայր է, փաստում են տարածքով մեկ սփռված դամբարանադաշտը և ժամանակի որոշակի ուսումնասիրությունները: 1885թ. Շուշիի ռեալական ուսումնարանի ուսուցիչ Էմիլ Ռեսլերը այստեղ պեղումներ կատարելու ժամանակ հայտնաբերել է սեպագիր արձանագրությամբ մի ուլունք, որն ուղարկվել է Պետերբուրգ, Էրմիտաժ:  1926թ. պրոֆեսոր Ի. Մեսչանինովը վերծանել է արձանագրությունը, կարդալով՝ «Տիեզերքի թագավոր Ադադ Ներարու» բառերը:

Խոսքն այստեղ Ասորեստանի թագավոր Ադադ Ներարիի մասին է, որը եղել է Շամիրամի որդին: Ինչպե՞ս է ընկել այդ ուլունքը Խոջալլվի հին շրջանը: Ընդունված է այն կարծիքը, որ ուլունքը որպես ավար, այստեղ է բերվել Ասորեստանի դեմ հայ թագավորների արշավանքներին մասնակցած Արցախի իշխանի կամ թագավորի ձեռքով (Խ. Սամուելյան, «Հին Հայաստանի կուլտուրան», Հ. 2-րդ, Երևան, 1941թ.)

Խոջալուի դամբարանաբլուրների հյուսիսարեւմտյան կողմում հետագայում հայտնաբերվել է նաեւ ուշ շրջանի հայկական գերեզմանոց: «Խորհրդային Ղարաբաղում» ներկայացված հրապարակման հեղինակը մեջբերել է 1959-ին իր կողմից վերծանված երեք տապանագիր, որ արվել են Մովսեսի որդի Խոջա Աբրահամի (ՌՃ-1651 թ.), Գրիգորի որդի Ավետիսի (ՌՃԸ-1659 թ.) եւ Ղուկասի որդի Թադեոսի (ՌՄԹ-1760թ.) շիրմաքարերին (Հետք 14 փետրվարի, 2011թ.):

1920-ին` հայ-ադրբեջանական (թաթարական) բախումների ժամանակ, Խոջալլուն կրկին բնակեցվում է: Բնակավայրի արեւմտյան մասում հաստատվում են Բերդաձորից (Ղարաղշլաղ),  Շուշիի մեծ կոտորածից փրկված հայերը, իսկ արեւելյան հատվածում բնավորվում են Եղեգնաձորից (Դարալագյազ) ու Սիսիանից փախած ադրբեջանցիները: Այս երկու հատվածները ապրում էին առանձին, բայց կրում էին նույն Խոջալլու անունը եւ ենթարկվում էին նույն գյուղխորհրդին, որի նախագահներն են եղել Հովսեփ Ավագյանն ու Բախշի Սարգսյանը («Խորհրդային Ղարաբաղ», 24.10.1990):

Խոջալուի հարավ-արևմտյան մասում գոյություն է ունեցել փոքրիկ հայկական գերեզմանոց (25-30 տապանաքար), որտեղ ամփոփված են եղել Բերդաձորից այստեղ հանգրվանած հայերի աճյունները:

Ինչպես վկայում են ականատեսները,  Արցախյան շարժման ժամանակ, երբ հայերը ստիպված էին կրկին լքել հարազատ բնակավայրը  ադրբեջանցիները քանդել են հայկական գերեզմանոցը տապանաքարերը լցրել դիմացի ձորը: Վերը նշված Բախշի Սարգսյանի ծոռ՝ Իշխան Սարգսյանը գերեզմանոցի տարածքում, որտեղ ամփոփված են նաև նրա ազգականները հիշատակի խաչքար է կանգնեցրել:

Սարգսյանները պատմում են, որ ամեն մայիսի 9-ի բնակիչները  այցելում էին գերեզմաններ ու հանգուցյալների հիշատակին այդ տոն օրը հացկերույթ կազմակերպում։

Իսկ քիչ հեռվում 14-րդ դարի թուրքմենական գերեզմանոցն է, որը կանգուն է մինչ օրս:

Նկարները Սարգսյանների ընտանեկան արխիվից