Մեր ընթերցողների խնդրանքով, սիրով ներկայացնում ենք Փիրումաշենի եկեղեցին
Գտնվում է Ասկերանի շրջանի Սարուշեն գյուղում։Եկեղեցու պատմական անվանումը դժբախտաբար մեզ չի հասել ու գտնվելով Փիրումաշեն կոչվող տեղամասում՝ եկեղեցին պայմանականորեն սկսել է կոչվել տեղամասի անունով։
Ըստ որոշ հիշատակումների՝ եկեղեցին կառուցվել է արդեն գոյություն չունեցող Փիրումաշեն գյուղի հիմնադրումից մոտ 2 դար հետո։ Իսկ գյուղն ամայացել էր թյուրքական արշավանքների պատճառով: Ավանդազրույցն ասում է, որ գյուղի բնակիչներին եկեղեցում վառել են: Համաձայն Նիկողայոս-Քևխոյանի՝ այն կառուցվել է հայոց ՌԳ /1554/ թվականին, ու քանի որ եկեղեցու որմերին կառուցման թվականը պարունակող արձանագրություն չկա, որոշ ուսումնասիրողների կողմից այն կասկածանքի տեղիք է տալիս։Փիրումաշենի եկեղեցին իր ճարտարապետական հորինվածքով միանավ բազիլիկ է։ Այն ունի երկթեք ծածկ, մեկ զույգ խոր որմնամույթ՝ 120-130 սմ։ Խորանին կից գտնվում է երկու ավանդատուն։ Խոր մույթերի շնորհիվ երկայնական պատերին կից առաջացել են մույթերից դեպի արևմուտք և արևելք ձգվող չորս շուրջ 100 սմ խորությամբ որմնակամարներ։
Եկեղեցու աղոթասրահի գլանաձև թաղը հենված է որմնամույթերն իրար միացնող կամարին և իր հիմնամասում նստած է նշված որմնակամարների վրա։ Եկեղեցու շքամուտքի համեմատական վերլուծությունը հուշում է, որ այն բնորոշ է 17-ից 19-րդ դարերին։ Մուտքի ճակատային հորինվածքը նույնպես բնորոշ է ուշ ժամանակաշրջանին։
Եկեղեցին հարավից չունի պատուհաններ։ Արևելյան կողմում ունի երկու, հարավային և արևմտյան կողմերում՝ մեկական պատուհան:Եկեղեցու պատերի մեջ և շրջակայքում կան բազմաթիվ խաչքարեր։ Պատերի մեջ առկա խաչքարերից 9-ը արձանագիր են։ Դրանցից երկուսը տեղադրված են շքամուտքի հարավային և հյուսիսային կողմերում, որոնք ունեն համապատասխանաբար հետևյալ արձանագրությունները՝ «Խաչ|չս|․․․|ին» և «Սբ․ խաչ|ս (բ)արէ|աւս | Խաչ|․․․կ|ին»։
Արձանագիր խաչքարերից մյուս երկուսը տեղադրված են խորանի հարավային խորշերում և պարունակում են հետևյալ արձանագրությունները՝ «Խաչս | Էըային(՞)» և «Խաչս | Հումին»։ Արձանագիր հինգ խաչքար գտնվում են խորանի հյուսիսային խորշում և պարունակում են հետևյալ արձանագրությունները՝ «Խ|ան|ումին», «Խա|չս | ․․․ու․․․ա․․․ին», «․․․ին», «․․․քին» և «Թվ(ին) |ՌԿ|Դ» (1615թ․)։ Վերծանումը Րաֆֆի Քորթոշյանի: Մինչև եկեղեցու պատերի մեջ տեղադրվելը խաչքարերն ի սկզբանե ստեղծվել են որպես գերեզմանաքարեր, ինչը նշանակում է, որ խաչքարերը եկեղեցու պատի մեջ են ներառվել ավելի ուշ՝ երկրորդական կիրառմամբ: Հետևաբար եկեղեցին ներկա տեսքով կառուցվել է նշված թվականից հետո։ Այնուամենայնիվ ենթադրվում է, որ նոր եկեղեցին կառուցվել է հնի տեղում, իսկ դատելով խաչքարերից ու տապանաքարերից եկեղեցու շրջակայքում եղել է հին գերեզմանոց:Համեմատելով Արցախի տարածքում գտնվող, 16-ից 17-րդ դարերում կառուցված այլ եկեղեցիների հետ՝ առկա են բազմաթիվ նմանություններ։
Ճարտարապետական կառուցվածքով Փիրումաշենի եկեղեցին նման է Արցախի Հանրապետության Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղի Մարխաթուն, Տող գյուղի Անապատ, Բովուրխանի վանքի, Քաշաթաղի շրջանի Բերքնի գյուղի եկեղեցիներին, Գարդմանքի (Հյուսիսային Արցախ, ներկայում՝ Ադրբեջանի Խանլարի շրջան) Միրզիկ գյուղի Քարհանի վանքի եկեղեցուն, Մարտունաշեն գյուղի Միջիվանքին և այլն։ Խորհրդային տարիներին եկեղեցին վերածվել էր պահեստի։ Եկեղեցու վերակառուցման նպատակով 2010 թվականին Արցախի կառավարությանն առընթեր զբոսաշրջության և պատմական միջավայրի պահպանության վարչության պատվերով Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը պատրաստել է եկեղեցու վերականգնման նախագիծ։ Արդեն 2014 թվականին եկեղեցու հիմնովին վերակառուցման աշխատանքներն ավարտվել էին։Եկեղեցին առաջին անգամ չափագրել է հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը 1980-ական թվականներին։
Տեքստը՝ Սամվել Այվազյանի
Լուս. Մարինե Մխիթարյան – Լազարիդուի
